06 - 26348903 jajaberg@xs4all.nl

Geschiedenis – geen wet maar inspiratiebron

Artikel over de transformatie van de wijk Holtenbroek in Zwolle
project

Stadscahiers

thema's

Leestijd Bergplaats

Gesloten binnenterreinen geven draai aan tuinstad

 De entree van de Zwolse wijk Holtenbroek vanaf de Zwartewaterallee biedt, na het passeren van de in aanbouw zijnde nieuwbouw voor het ROC Deltion College, dat brutaal over de weg heen wordt gebouwd, vrijwel direct zicht op alle beeldpalende elementen van de wijk in zijn huidige ‘tussenfase’. Allereerst zijn er natuurlijk de restanten van een typerende naoorlogse stempelwijk, in dit geval aangelegd naar een stedenbouwkundig ontwerp van Samuel Josua van Embden, een van helden van de Nederlandse wederopbouwperiode. Van Embden liet in Zwolle in de jaren vijftig ook zijn sporen na in de Wezenlanden (wijk Assendorp) en Dieze-Oost (wijk Diezerpoort) waarvoor hij samen met Roorda van Eysinga het uitbreidingsplan ontwierp.

De stedenbouwkundige geschiedenis van Holtenbroek presenteert zich, gezien vanaf de Mozartlaan die een van de assen van het assenkruis is dat de vierdeling van de gehele wijk bepaalt, met alle karakteristieke elementen van een naoorlogse uitbreidingswijk: De tien verdiepingen tellende hoogbouwflats aan de horizon (Palestrinalaan), de indrukwekkende en (nog steeds) breed opgezette ruimte, de zorgvuldig ontworpen zichtlijnen (geaccentueerd door water) én het beeldbepalende en in de loop de jaren fors gegroeide groen. Vooral aan die groene mal, in de vorm van bomen en waterpartijen die de tot dusverre de herstructureringsoperatie overleefd heeft, ontleent de wijk veel van zijn ware sfeer en allure. In de delen van de wijk waar de herstructurering nog even op zich laat wachten, is zichtbaar hoe goed de relatie tussen rood en groen functioneert. In de wijk, die van oorsprong bepaald werd door een verhouding van circa dertig procent laagbouw en zeventig procent gestapelde bouw, creëert het volgroeide groen een prachtig stedelijk coulisselandschap.

Dezelfde blik langs de Mozartlaan toont tevens de ontwikkeling van de wijk die er, op grotere schaal sinds 2003, plaatsvindt. De recente nieuwbouwwoningen naar ontwerp van respectievelijk MADE en De Zwarte Hond (DZH) bepalen de linkerzijde van de as (Muziekwijk, Holtenbroek fase 1) en illustreren een van de voornaamste doelen van de herstructurering: Het aantrekken en behouden van huishoudens met een (boven)modaal inkomen door middel van vooral eengezinswoningen voor de koopsector. In de verte, aan het einde van de Mozartlaan, zijn de contouren zichtbaar van het nieuwe winkelcentrum (Bachplein) dat in 2006 officieel werd geopend. Het vervangt de voorheen op verspreide locaties gesitueerde kleinere winkelconcentraties in de wijk en zorgt zo tegelijk voor een optisch als functioneel middelpunt van de gehele wijk Holtenbroek. Het complex werd ontworpen door Joost de Haan van VVKH Architecten die overigens ook tekende voor het herontwerp in 1998 van de as (Mozartlaan) die ernaar toe leidt. De as verbindt volgens de opgave de twee polen: het nieuwe winkelcentrum enerzijds en een nieuwe concentratie van onderwijsgebouwen anderzijds. Op de as zijn verder bejaardenhuisvesting en diverse wijkvoorzieningen gesitueerd. De werking en finesse van dit stedenbouwkundig deelplan is een goede illustratie van de voorgeschiedenis én huidige ontwikkeling van de gehele wijk.

Kwaliteitsbewustzijn

De voorgeschiedenis van de stedenbouwkundige en architectonische herstructurering begint bij de verslechterende positie van de wijk op de Zwolse woningmarkt. Die openbaart zich in de jaren tachtig in toenemende mate als gevolg van de disharmonie tussen woningaanbod in de wijk en een veranderende vraag van woonconsumenten. Zoals bij vele andere naoorlogse wijken, of het Pendrecht is in Rotterdam, Kanaleneiland in Utrecht of Doornakkers in Eindhoven (om er slechts drie van de veel meer dan veertig te noemen), leidt dit proces langzaam maar zeker tot een herschikking van de balans in type huishoudens in de wijk. De sociaal-economisch zwakkeren blijven achter waar beter gefortuneerden verhuizen naar andere woningen in andere wijken. Een deel van de zo vrijkomende woningen worden vervolgens verhuurd aan veelal allochtone Nederlanders.

De onafwendbare herstructureringsoperatie, kreeg al in 1989 enige urgentie toen de nu al bijna legendarische Werkgroep 5×5 aandacht aan de wijk besteedde

De onafwendbare herstructureringsoperatie, kreeg al in 1989 enige urgentie toen de nu al bijna legendarische Werkgroep 5×5 aandacht aan de wijk besteedde, onder andere door een werkbezoek. Zwolle was destijds met Margriet Meindersma als wethouder van stadsontwikkeling, één van de zes participerende steden van de werkgroep. 5×5 deed in grote lijnen een beroep het kwaliteitsbewustzijn van bestuurders, opdrachtgevers en ontwerpers voor goed opdrachtgeverschap en betekenisvolle architectuur in herstructureringswijken. De herstructureringsoperatie in Holtenbroek, die sinds begin jaren negentig effectief bezig is, draagt daar de sporen van. Allereerst is het proces natuurlijk gericht op een belangrijke oorzaak. Men wil het te eenzijdige profiel van bewoners beïnvloeden door aanpassing van het woningaanbod. Na aanvankelijk wat kleinschalige projecten gericht op directe verbetering van sociale problemen, zijn in de daaropvolgende fasen plannen voor de huidige grootschaliger sloop, nieuwbouw en renovatie gemaakt die zichtbaar rekening houdend met de ruimtelijke en deels ook architectonische kwaliteiten van de oorspronkelijk wijk. Natuurlijk springen concrete getallen eerst in het oog. In opdracht van de twee betrokken woningcorporaties zijn door het Projectteam Holtenbroek-1 inmiddels ruim 450 woningen in, onder meer, oude portiek-etage flatgebouwen gesloopt en vervangen door ongeveer 350 nieuwe woningen waarvan zeventig procent bestemd is voor de verkoop. Voor de goede orde: voorheen bestond het aanbod in dit gebied uit honderd procent huur.

Maar het stedenbouwkundig plan van DZH (Jeroen Willigen) voor Holtenbroek-1 (Muziekwijk en Trapjeswijk) toont een tweede gezicht, evenals de line-up van betrokken architecten: DZH, MADE, Atelier Kempe Thill, BroekBakema, Dick van Gameren en DAAD. Het ontwerp van DZH neemt de oorspronkelijk structuur en de belangrijkste wijkkwaliteiten, het eerder genoemde groene assenkruis en de nabijheid tot het Zwarte Water (grenzend aan de westzijde van de wijk) eerder als inspiratiebron dan als een onaantastbaar gegeven. Net als VVKH voorheen deed met de Mozartlaan maakt DZH dankbaar gebruik van de kwalitatieve kanten aan het assenkruis. De aanpassingen van het oorspronkelijke stempelplan van Van Embden zijn niettemin ingrijpend. Zo is de oriëntatie van de stedenbouwkundige structuur negentig graden gedraaid zodat er meer ruimtelijke connectie kan ontstaan tussen het Zwarte Water en het assenkruis. Daarnaast heeft het plan ervoor gezorgd dat de relatief open structuur uit de jaren zestig, passend bij de toenmalige wijkgedachte, is vervangen door gesloten bouwblokken naar ontwerp van MADE en DZH zelf. Het stedenbouwkundig plan voorziet daarbij, mede door zijn enigszins vrijzinnige interpretatie van het culturele erfgoed van Van Embden, voor een aangepaste continuering van de relatie tussen woning en openbare ruimte. Door de voordeuren direct te laten grenzen aan de publieke ruimte, maar vooral door de afwezigheid van voortuinen, is een mooie interpretatie van de relatie tussen private en publieke ruimte ontstaan. Binnen de bouwblokken, die compleet met camera’s alleen toegankelijk zijn voor bewoners, zijn onder andere de parkeervoorzieningen gesitueerd. Door deze formule blijft een integraal ontworpen beheersbare groene openbare ruimte gehandhaafd. Dat de afscheiding tussen de semi-private en publieke ruimte door DZH is vormgegeven met merkwaardige‘verduurzaamde houten stammetjes tussen stalen roosters’ wordt hen daarbij vergeven. Het ontwerp van DZH voor de bouwblokken kenmerkt zich vooral door een horizontale accentuering van de plint of eerste verdieping door middel van door uitkragende betonnen kaders om de raampartijen en door gekleurde, kwetsbaar ogende, verschuifbare raamschermen. De architectonische bijdrage van MADE completeert het beeld van een zorgvuldig ontworpen harmonie tussen architectuur en openbare ruimte. Ook dit ontwerp voor 78 woningen in twee clusters, Rumba en Limbo, kenmerkt zich door een accentuering van vormen door betonnen kaders, in dit geval het puntdak. MADE gebruikt ze echter om de vorm en positie van elke woning in het blok op een icoonmatige wijze te versterken. Het levendige resultaat doet bijna vergeten dat woningen elk een gelijke breedte van 5,4 meter hebben. Ook interfereert de variabele sequentie van verschillende hoogtes en daklijstvormen niet met de stedenbouwkundige eenheid van het blok.

De uitvoering van deze deelplannen van Holtenbroek-1 bevestigen alles bij elkaar de juistheid van de ingezette koers. Zorgvuldigheid van ontwerp en hoogwaardigheid van uitvoering zijn belangrijke voorwaarden voor een succesvolle herstructurering op deze schaal. In de geest van ‘5×5’ is hier getracht zorgvuldig en respectvol te ontwerpen, zowel stedenbouwkundig als architectonisch. Dat de woningen van MADE in de Muziekwijk (evenals het eerdere winkelcentrum van VVKH) genomineerd werden bij de jongste editie van de Architectuurprijs van Zwolle bevestigd de juistheid van het streven naar kwaliteit en zorgvuldigheid in de context van herstructurering. Daarnaast appelleert het nieuwe aanbod qua vorm en faciliteiten (veiligheid, voldoende parkeerplaatsen) natuurlijk ook nog eens aan de doelgroepen die men graag verwelkomt in de wijk.

Meer complex

De grote vraag op dit moment is of het niveau van de ingezette koers, met spraakmakende ontwerpen van bekende bureaus, gehandhaafd kan blijven. Een goede testcase daarvoor zal wellicht de volgende fase van Holtenbroek-1 worden: de aanpak van de Trapjeswijk. Ook hier zullen de half open stempels getransformeerd worden naar dichtere versies. Maar, anders dan in Muziekwijk, zal hier een mix van te renoveren eengezinswoningen (naar ontwerp van Sacon) én nieuwe eengezinswoningen en appartementengebouwen gemaakt worden. Naast de meer complexe uitdaging om oud en nieuw letterlijk met elkaar te verweven, is in dit wijkgedeelte ook een percentage van vijftig procent sociale huur voorzien. De rendementsberekeningen bij dit type woningen ligt natuurlijk anders dan bij nieuw gebouwde koopwoningen. Tegelijk hebben opdrachtgevers en ontwerpers ook rekening te houden met een zeer gemotiveerde en betrokken groep bestaande inwoners. Zo leverde een recente enquête over de invoering van de huidige plannen een massale respons op (95%), waarvan het grootste deel (69%) het eens was met de koers.

De grote vraag op dit moment is of het niveau van de ingezette koers, met spraakmakende ontwerpen van bekende bureaus, gehandhaafd kan blijven.

Maar op de achtergrond bedreigen ontwikkelingen binnen en buiten de wijk wellicht het niveau van het ingezette proces. Zo hebben beide ontwikkelende partijen veel geld geïnvesteerd in de aanleg van de openbare ruimte. In de voorafgaande fase is met de gemeente Zwolle een vooruitstrevend plan gemaakt dat voorzag in de aanleg van openbare ruimte door deze partijen. Na voltooiing zal het onderhoud ter hand genomen worden door de gemeente. Feit is dat het nu geïnvesteerde budget veel hoger is komen te liggen dan een gemeente bereid was te besteden. De vraag is derhalve of er een wijziging in het investeringsniveau voor openbare ruimte en architectuur noodzakelijk zal zijn, of een aanpassing van de aanleg-/beheerconstructie op stapel staat. In beide gevallen zou een ingrijpende kwalitatieve en procesmatige continuïteitsbreuk in de verdere aanleg van Holtenbroek kunnen ontstaan.

Buiten de wijk zelf, maar er wel bijna aan grenzend, is nog een ontwikkeling gaande die invloed kan hebben op de verdere ontwikkeling en ingezette koers voor de herstructurering van Holtenbroek. Verbonden door een brug, wordt daar momenteel stormenderhand gewerkt aan de aanleg van de jongste uitbreiding van Zwolle: Stadshagen. Het spreekt voor zich dat ook daar gebouwd wordt volgens de principes van kwaliteit, naar architectuur en luisterend naar de contemporaine woonwensen. Hoewel Holtenbroek absoluut dichterbij het centrum van Zwolle ligt, is het zeker geen uitgemaakte zaak welke wijk gaat winnen, mocht het tot een figuurlijke showdown tussen beide wijken komen. Holtenbroek heeft een aantal troeven in handen zoals de gunstige ligging en het ontwikkelde groen. maar de beide wijken delen ook veel, zoals de ligging aan het Zwarte Water en nagestreefde ruimtelijke opzet. Het is te hopen dat de vernieuwing van Holtenbroek in een hoog tempo en met kwaliteitsbesef wordt gecontinueerd zodat snel een niveau wordt bereikt dat een tegenwicht biedt aan zowel het eigen ‘roerige’ verleden als aan de verleidingen van een aangrenzend suburbaan woonparadijs. Het zou mooi zijn als juíst de wijze waarop zo zorgvuldig is en wordt omgegaan met de oorspronkelijke stedenbouwkundige onderlegger van Van Embden én de architectonische betekenis van de wijk, in zowel historisch als actueel perspectief, een doorslaggevend gewicht bij de afwegingen van zowel ontwikkelaars als toekomstige bewoners zouden kunnen spelen.

 

 

Diensten

0 reacties